نوستالژی اول: بوی نان، عطر زندگی

روزهای کودکی برای خرید نان همراه مادر بزرگم کوچه های کاه گلی را قدم می زدیم و نزدیک نانوایی از عشق بوی نان همیشه می خواستم آخر صف بمانیم، اما همه به احترام مادربزرگ نوبت شان را به ما تعارف می کردند و مادربزرگ قبول نمی کرد و من کیف میکردم چون زمان بیشتری داشتم برای تنفس بوی نان. قد کوتاهم مانع دیدن تنور نانوایی بود، اما صدای سنگ هایی که از نان ها جدا میشد و  انعکاس آتش تنور روی دیوار برایم مثل تماشای یک نمایش بود.

من عاشق نان بودم چرا که نان تازه بهترین غذایمان بود . وقتی نان تازه می آمد همه دور هم جمع میشدیم، هم دیگر را می دیدیم و صدای هم را می شنیدیم، چشم های بابا، مامان و همه خانه را می دیدیم. انگار خانه ما هم نان را دوست داشت. وقتی نان می آمد آشپزخانه خوش بو میشد، شیشه های کوچک  پنجره آشپزخانه از گرمای نان بخار می گرفت و گل های گلدان کنار پنجره شکل دیگری داشتند. یک سفره ی پر از نان همه را دور هم جمع میکرد. بابا نان ها را به تکه های مساوی تقسیم می کرد. مامان سفره و سبد نان را می آورد و من عاشق خوردن کناره های نان بودم. مامان از دانشگاه برادرم میگفت که همه چیز عالی است و فقط دلتنگ است. بابا از وامی که برای عروسی دختر دوستش تقاضا کرده بود و موافقت شده بود خبر می داد و مامان نق میزد که همه زندگی مان شدند دیگران و بابا میگفت صلوات بفرست، کار نیک چون و چرا ندارد. مادر بزرگ از دعوای پسر همسایه مان با پدر و مادرش می گفت و از بابا می خواست سر شب بروند و واسطه شوند تا آشتی کنند و خواهرم می گفت که مراسم خواستگاری را کنسل کنند چون نمی خواهد شوهر کند. همه به هم نگاه میکردند. برادر کوچکم می گفت کفش ورزشی اش سوراخ شده و کفش نو  می خواهد. بابا که تکه های نان ها را داخل سفره می گذاشت، انگار فقط جواب او را خوب میدانست می گفت کفش هایت هنوز نو هستند فعلا تا عید خبری از کفش نیست. او اخم می کرد و می رفت گوشه حیاط می نشست. من با لقمه ای از نان تازه و پنیر سراغ او  رفته و می گفتم که می توانیم کفشهایمان را باهم عوض کنیم من که فوتبال بازی نمیکنم و سوراخ کفش اذیتم نمیکند و او لقمه ی نان و پنیر را در دهانش می گذاشت می خندید و همه چیز با نان گرم روبراه میشد. آن روزها کمی آرد و آب و نمک و تنور چه کارها که نمی کرد برای آدمها. مهم نبود نان را چه کسی به خانه بیاورد. وقتی در خانه نان بود، برای همه بود، با همه بود، از همه بود. عاشق نان بودم چون نان تازه ترین احساس ها را برایم می آورد.
 این روزها همه چیز ماشینی شده، دیگر آدم ها از پیاده روی در کوچه ها و به نانوایی رسیدن لذت نمی برند. بوی نان یادشان رفته، به هم تکست میکنند "سر راهت، اگر جای پارک بود، دو بسته نان بگیر". وقتی نان می آید دور هم جمع نمی شوند. از گرمای نان، بخاری روی شیشه پنجره نمی نشیند. مادری نیست که نگرانی و نق ش را کنار سفره نان تازه بزند و پدری که خبر خوب بیاورد، خبر خیر و نیکی برای زندکی دیگران و خوشحال کردن آنها، مادربزرگی که نگران همسایه اش باشد و دنبال آشتی، و کودکی که با لقمه ای نان سوراخ کفشش را فراموش کند.
چه بر ما و نان ما گذشته ؟ چه بر ما و احساس ما گذشته ؟ چرا دیگر نان تازه ترین غذای ما نیست؟ چرا نان آوری و نان پروری و نان و نمک خورده ای نیست ؟ نان که هنوز از هرطرف بخوانی نان است.

نوستالژی دوم: یاد ننه‌های خستگی‌ناپذیر بخیر
قدیما دم صبح قبل از این که ستاره صبح بزنه ننم بیدار می شد.
یه لگن خمیر درست می کرد و شروع می کرد به پختن نون….. تنهای تنها.
کارش تا نزدیکای ناشتایی طول می کشید. بوی نونش تا ده تا خونه اون طرف تر هم می رفت.
نون تیری دست پخت ننه ، مشهور بود.
رنگ نوناش عین زرده تخم مرغ ،کاملا پخته. دورش و وسطش عین هم بود، نازک، ترد، خوشبو و خوشمزه.
نونش که تموم می شد، تیر و تخته رو می بوسید و جمع می کرد و می رفت سراغ بقیه کارها.
بچه ها رو بیدار می کرد و بساط ناشنایی رو می چید.
نون تازه، پنیر محلی و چای تازه دم، ماست و کره با نرمه قند….سفره ای ساده اما بسیار خوشبو و با صفا.

هفت ، هشتا بودیم. همه سر یه سفره.
یادم نیست که ننم برامون لقمه بگیره، سر سفره ناز نازی و سوسول بازی و این چیزا نداشتیم، باید زرنگ باشی و گرنه بین این همه آدم، کلاهت پس معرکه بود و تا ظهر گرسنه می موندی..لقمه اولی رو نخورده، دومی رو آماده می کردیم.
خلاصه حالی می کردیم با همین مختصرهای مفید.
نمی دونم چرا ننه قبل از همه، صبحانه اش تموم می شد و می رفت سراغ دار قالی.
بس که زرنگ بود ، همیشه تنهایی قالی را دار می کرد. بعدش قالی دو گز و نیمی رو به کمک خواهرم می بافت.
بس که قالی ها رو زیبا و خوش نقش می بافت، قبل از تموم شدن، مشتری های زیادی داشت و برای خریدش بیعانه می دادند. و طبق معمول همیشه پدر با فروش قالی های مادر مخالف بود.
تا نزدیکای ظهر سرگرم قالی می شد . ظهر واسه ناهار دادن به بچه ها کار رو تعطیل می کرد.

تو همین فرصت ضمن تدارک ناهار، ظرف ها و لباس بچه ها را هم می شست.
کی فرصت می کرد که جارو بکشه و خونه رو مرتب کنه رو اصلا یادم نیست. ولی خونه همیشه تر و تمیز و وسایل همیشه مرتب بود.
بعد از ناهار هم دوباره کار قالی. بافتن تا نزدیکای گرگ و میش هوا ادامه داشت. هر از گاهی حین انجام کار، آوازی هم میخواند که برایم خوشایند بود ، خصوصاً زمانی که بوی آب پاشی و کاه گل حیاط ، فضا را پر می کرد .
تازه کارای فرعی خونه هم زیاد بود که همه رو انجام می داد.
نمی دونم شاید اون وقتا شبانه روز طولانی تر بود و گرنه این همه کار اون هم توسط یک مادر در یک شبانه روز کمی باورش سخت هس.
ننه، خیاطی هم می کرد، تازه روی سرش با دیگ آب می آورد و داغ می کرد و بچه ها رو هم می برد حمام .
بگذریم از جارو کردن هر روزه حیاط در اندردشت با جاروی دستی، روانه کردن بچه ها به مدرسه و …..بقیه رو دیگه بی خیال…..

هر جور فکر می کنم الان با ده تا مامان این دوره زمونه هم اون کارا انجام نمیشه… من باور دارم که اصلاً ننه با مامان فرق داره، باید ننه داشته باشی تا بفهمی من چی می گم، نه این که مامانا بد باشن، ولی ننه ، یه چیز دیگه هس. بگذریم…

ننه هم، ننه ی قدیم

دیدگاه اول: چرا بعضی از ما فکر می کنیم همه چیز در قدیم بهتر بود؟

دیدگاه دوم: نوستالژی؛ خاطره بازی ساده یا بیماری؟
نوستالژی با خاطره فرق دارد؛ این را سه سال پیش پیرمردی به من آموخت که روی یک چارپایه چوبی جلوی در مغازه سمساری اش نشسته بود و آدم خیال می کرد از لای فیلم های علی حاتمی بیرون آمده است. موهای جوگندمی داشت و موقع حرف زدن، مثل آدم هایی که می خواهند پول بشمرند، انگشتان شست و سبابه دست راستش را مدام با زبان خیس می کرد.
مغازه اش قدیمی نبود اما با وسایل داخل آن می شد آکسسوار چهارتا فیلم سینمایی درباره دوره قاجار را جفت و جور کرد. اجناس را کیپ هم توی قفسه های فلزی چیده بود و روی هر کدام یک بر چسب سفید رنگ چسبانده بود و قیمت هر یک از اجناس را روی برچسب ها نوشته بود: چند رادیو، تعدادی قوری و سماور، چند قاب عکس، یکی دو تپانچه، تعدادی کاسه و بشقاب مسی، چند تلفن قدیمی و کلی فرش و گلیم و صندلی که جا به جا توی مغازه روی زمین پخش شده بودند.
کنار دستش دو آلبوم قدیمی هم داشت که برخلاف باقی اجناس، قیمت نداشتند. بعد از نیم ساعت حرف زدن، متوجه شدم آلبوم ها حاوی عکس های خانوادگی اش هستند. به همین خاطر جزو وسایل فروشی مغازه به حساب نمی آیند. پیرمرد آنها را آنجا کنار دستش گذاشته بود تا گاه گداری یاد آدم های غایب را زنده کند.
من که برای خریدن یک ماشین تحریر قدیمی آنجا رفته بودم، سوال کردم: این چیزا امروز مشتریای خودش رو داره. درسته؟ او که یکی، دو ماشین تحریر قدیمی توی بساطش دیده می شود، جواب داد: بیشتر آدمایی بالای این چیزا پول می دن که عشق عتیقه جات دارن...
بعد انگشتش را گذاشت لای یکی از آلبوم های خانوادگی اش و آن را باز کرد و یکی از عکس ها را نشانم داد و گفت: این پسر بچه منم. اینم مادرمه. خدا رحمتش کنه؛ اینجا چهل سالش بود.
بعد طوری که آدم خیال می کرد یاد موضوع مهمی افتاده، ادامه داد: خاطره ها رو نمی شه فروخت؛ نمی شه دورشون ریخت؛ نمی شه گذاشتشون توی گنجه و چمدون. خاطره رو نمی شه با یه پرواز هوایی فراموش کرد. اما خیلی از آدما خاطراتشون رو طوری می ریزن دور که آدم فکر می کنه از اول هم وجود نداشتن. همین آدما وقتی چشمشون به این آت و آشغال ها می افته (در این لحظه نگاهش دور مغازه چرخید) دست و پاشون شل می شه. من یه عمره کارم همینه. سمساری دارم، ولی نمی دونم چه جوری می شه آدم ننه باباش رو بزاره خونه سالمندان، بعد جاشون میز و صندلی بیاره توی خونه...
پیرمرد راست می گفت؛ نوستالژی با خاطره تفاوت دارد؛ اگرچه آدم ها غالبا این دو را با هم اشتباه می گیرند.
در فرهنگ های لغت نوستالژی را "حسرت گذشته" معنی کرده اند. در فرهنگ ها آمده: واژه nostalgia از دو کلمه یونانی ساخته شده است: nostos که به معنی "بازگشت به خانه" است و algia که معنی "درد" می دهد. در جایی دیگر خواندم: نخستین بار یک پزشک سوییسی به نام جوهانس هوفر در مقاله ای که برای توصیف حالات روحی دو بیمار منتشر کرد، این واژه را ساخت و به کار برد. این مقاله دقیقا در تاریخ ۲۲ ژوئن ۱۶۸۸ نوشته شده بود. یکی از بیماران دکتر هوفر، دانشجویی از شهر برن بود که به "بازل" آمده بود و بیمار دیگر این پزشک، یک خدمتکار بود. هر دوی این افراد پس از بازگشت نزد خانواده خود کاملا بهبود یافتتند.
این یعنی نوستالژی وقتی حضور خود را با صدای بلند اعلام می کند که درد بی وطنی بر آدم چیره شده باشد. تغییر معنای نوستالژی بعدها به این تئوری مشروعیت می بخشد، طوری که آن را از یک بیماری به یک مفهوم مهم در ادبیات تبدیل می کند.
اگر خاطرتان باشد، در فیلم "همشهری کین" وقتی چارلز فاستر کین ثروتمند در آستانه موت قرار می گیرد، یک کلمه بیشتر به زبان نمی آورد: "رزباد". این کلمه گره اصلی فیلم را ایجاد می کند طوری که همه، مثل کارآگاه های خصوصی، در پی رمزگشایی این کلمه به آب و آتش می زنند، اما گره فیلم گشوده نمی شود طوری که کسی نمی فهمد معنی رزباد چیست. این چه معمایی است که کین، غول رسانه ای ایالات متحده، موقع مرگ به یاد آن بوده است.

با این حال، در پایان فیلم، بیننده پاسخ این سوال را دریافت می کند. وقتی که یک خدمتکار دارد وسایل آقای کین را می سوزاند، یک سورتمه چوبی را درون آتش می اندازد. ظاهرا این سورتمه مال دوران کودکی آقای کین است. دوربین به سورتمه نزدیک می شود و بیننده فیلم به وضوح می بیند که روی سورتمه نوشته شده: رزباد.
این یعنی کین در آخرین لحظات زندگی فقط در حسرت روزهای شاد و آرامی بوده که در زمان کودکی با خانواده اش گذرانده است. با این حال، واقعیت این است که همشهری کین، علی رغم همه تحسین هایی که در عالم سینما برانگیخت، نماد تقلیل گرایی و نوستالژی بازی منفعلانه است.
مردی ثروتمند در لحظات آخر زندگی فقط به یاد یک شیء می افتد؛ یک وسیله مستعمل؛ یک اسباب بازی کوچک که معلوم نیست ظرف این سال ها در گوشه کدام انبار خاک می خورده است. در ظاهر قرار است رزباد نشانه ای از روزهای آرام و بی آلایش کودکی باشد؛ اما در عمل نمی تواند روح خانواده ای را که کین برای آن دلتنگی می کند، منعکس سازد؛ درست برعکس فیلم "دره" جان فورد که خاطرت گذشته در آن، چنان زنده اند که مخاطب می تواند با تک تک آنها همذات پنداری کند.
من نه نقد فیلم می نویسم و نه گزارش. و نه اینجا جای تعریف کردن فیلم های سینمایی و به تبع آن مقایسه جان فورد و اورسن ولز است؛ فقط سعی دارم بگویم در روح نوستالژی یک رویکرد تقلیل گرایانه منفعل پنهان است که از گذشته به عکس ها و وسایل و تصاویر جعلی بسنده می کند. در این باره بیشتر توضیح خواهم داد.
در اغلب فیلم ها و سریال ها یک تصویر آشنا وجود دارد: پیرزنی شیک و پیک روی یک rocking chair های چوبی (صندلی گهواره ای) نشسته و دارد با یک گرامافون عهد بوق موسیقی گوش می کند. در پس زمینه هم تصاویری از تهران قدیم دیده می شود؛ خیابان های سنگفرش شده، ماشین های تر و تمیز، کافه های آلامد، رستوران های زیبا و در نهایت تصویری از کافه نادری با آن پرسنل تر و تمیزش که آدم را یاد کافه های اروپایی می اندازد؛ اما آیا همه حقیقت همین است؟
آیا تهران قدیم را باید در کافه نادری و خیابان های زیبا و صندلی لهستانی و حوض و هندوانه و مردان کت و شلواری و کروات و کلاه جوان های تازه بالغ جستجو کرد؟
نمی خواهم بگویم این چیزها وجود نداشته است؛ داشته اما بیماری و فقر و بدبختی هم وجود داشته.

اسناد تاریخی می گوید اشغال ایران در شهریور ۱۳۲۰ پیامدهای فاجعه بار بسیاری داشت طوری که گرانی و قحطی و ناامنی در تهران بیداد می کرد. حتی می گویند در اتفاقی که بعدها به بلوای نان مشهور شد، تعدادی از مردم به خاطر تظاهرات در اعتراض به گرسنگی و نبود نان، توسط نیروهای مسلح کشته شدند.
کمی عقب تر برویم. طبق شواهد تاریخی، در دوره قاجار نیز مردم با مخاطراتی دست و پنجه نرم می کردند که حتی مطالعه اش آدم را وحشت زده می کند. یک قلم از این آمار می گوید در سال وبا ظرف یک هفته نزدیک به ۶۰ هزار نفر در شیراز به خاطر این بیماری به کام مرگ رفتند.
نمونه این آمار در تهران و دیگر شهرها هم وجود دارد، طوری که می گویند یکی از نگرانی های امیرکبیر کاهش جمعیت کشور به خاطر بیماری های فراگیر بوده است. نمونه این مشکلات همیشه خدا وجود داشته است اما رویکرد نوستالژیک به تاریخ از واقعیت گذشته به عکس یا تصویری غیرواقعی بسنده می کند و آن تصویر انتزاعی را جایگزین واقعیت های بیرونی می سازد.

طبق اطلاعات تاریخی، یکی دیگر از فجایع که صفحه ای از تاریخ ایران به شمار می رود، بین سال های ۱۹۱۷ تا ۱۹۱۹ رقم می خورد. در این سال ها ایران به خاطر جنگ جهانی اول دستخوش دگرگونی می شود و به اشغال درمی آید و حدود ۹ تا ۱۰ میلیون نفر به دلیل بیماری و قحطی تلف می شوند. با این حال، نوستالژی نه تنها چشمش را به روی واقعیت می بندد، بلکه سعی می کند از گذشته تصویری دلبخواه ارائه دهد. اما چرا؟ آیا نوستالژی با حقایق تاریخی پدرکشتگی دارد؟
برخلاف تفکری که اعتقاد دارد سخن نو آر که نو را حلاوتی است دگر، نوستالژی رو به گذشته دارد اما تلاش نمی کند با گذشته به وحدت برسد، بلکه دوست دارد با اخذ و اقتباس به سراغ آن برود. بنابر این از یک سو واقعیت تاریخی گذشته را به اسباب و وسایل و تصاویر انتزاعی تقلیل می دهد و از سوی دیگر درمان سرخوردگی های امروز را در گذشته جستجو می کند.
یاوه هایی که غالبا به نام داریوش و کوروش و خشایارشاه در شبکه های اجتماعی دست به دست می شوند، نتیجه این رویکرد هستند. ظاهرا کسانی که از امروز خود ناراضی هستند، رد پای فضیلت های کسب نشده شان را در گذشته جستجو می کنند، بی این که بدانند گذشته سپری شده و هرگز بازنخواهد گشت.
اخیرا دیده ام در تلویزیون برنامه هایی ساخته می شود که هدفش نمایش برنامه های دو، سه دهه قبل تلویزیون است. پخش این برنامه ها در کنار دلتنگ شدن برای جلد دفترهای مشق دهه شصت، کتاب فارسی اول ابتدایی، پاک کن های دو رنگ آبی و قرمز، چیپس و پفک، سیگار اشنو ویژه و هما، کفش گام، دفتر نقاشی فیلی، نوار کاست، کپسول گاز، خودکار بیک، اکبر عبدی، نوشابه گازدار، کارتون چاق و لاغر، صابون جیبی و هزار چیز دیگر خبر از یک بیماری می دهد که واقعا نیاز به درمان دارد.
مگر چه چیزی در دفتر چهل برگ و مداد تراش و خودکار بیک و تلویزیون های مبله سیاه و سفید وجود داشت که حالا فقدان شان ما را آزار می دهد؟ من پاسخی برای این سوال ندارم اما فکر می کنم قسمتی از این روحیه نتیجه بی خانمانی و بی وطنی در دنیای پر سرعت مدرن باشد؛ نوعی واکنش منفعلانه به تسلط دنیای صنعتی؛ طوری که آدم ها به خاطر سرخوردگی و افسردگی و پا در هوا بودن به دامان گذشته پناه می برند و وقتی نتیجه ای از آن نمی گیرند، گذشته را به تعدادی خنز پنزر تاریخ مصرف گذشته، تقلیل می دهند.

برخی روان شناسان می گویند یکی از نشانه های افسردگی، پناه بردن به گذشته است. مع ذالک اینطور نیست که هر توجهی به گذشته نشانه گرفتار شدن در دام نوستالژی باشد. کار فلسفه تطبیقی هم تا جایی که من می دانم پل زدن به گذشته و ایجاد همزبانی بین امروز و دیروز است، اما واقعیت این است که میان این روش با تمایلات نوستالژیک تفاوت از زمین تا آسمان است.
ارتباط نوستالژی با گذشته منفعلانه و موهوم و غیرواقعی است در صورتی که رابطه متفکر با گذشته این طور نیست. متفکران غالبا به گذشته نمی گریزند، بلکه سعی می کنند از راه شناخت تفکر دیروز با آن به همزبانی برسند.
به بحث خودمان بازگردم. تا چندی پیش رویکرد نوستالژیک یک سلیقه بود در میان سلایق دیگر. می شد با آن مخالفت کرد چون آنقدر شیوع نیافته بود که باعث نگرانی شود اما حالا برعکس است. گویی نوستالژی مثل یک ویروس فراگیر به جان همه افتاده و روشنفکر و غیرروشنفکر را به زانو درآورده است.

به عنوان یک مثال دم دستی عرض می کنم که فیلم های روشنفکری سال های اخیر سینمای ایران را دوباره نگاه کنید. اغلب آنها از سلیقه ای در طراحی صحنه استفاده می کنند که پیش از این کمتر سابقه داشته است. میل شهروندان شهرهای بزرگ به خریدن وسایل قدیمی به شکل حیرت آوری افزایش یافته است. حتی بازارهایی درست شده که کارکردشان، کارکرد سمساری هاست.
در این که وسایل قدیمی زیبا هستند و حس خوشایندی ایجاد می کنند، شکی نیست. در این که با آنها می شود از دکوراسیون زشت امروزی فرار کرد، تردیدی ندارم اما حقیقت این است که این میل سیری ناپذیر بیشتر از این که یک سلیقه باشد، نشانه حضور یک روح سرگشته است که بر همه جا سایه انداخته؛ روحی که علائم بیماری را می توان در آن مشاهده کرد.
منابع: پرده سینما، فریاد جنوب، آپارات ، روزنامه خراسان و هفته نامه کرگدن، ضمیمه روزنامه اعتماد