مجله پژوهش های معماری اسلامی

مسجد در زمره‎ی مهمترین و حساس‎‎ترین بناهای جمعیت مسلمانان و از اولین جایگاه‎های نمود جماعت و یا به تعبیر دقیقتر، امت است. اما با این وجود و علی‎رغم تجربه قابل توجه معماری مسجد در اسلام و ایران، به نظر می‎رسد در مقایسه با مسجد آرمانی -مسجدی که غایت مطلوب اسلام است- فاصله‎ی قابل توجهی وجود دارد. به نحوی که «فضای باز»، که با توجه به سیره و سنت اسلام و تاریخ ساخت مسجد از اهمیت غیرقابل‎انکاری برخوردار است؛ مورد غفلت واقع شده است. بخشی که نه تنها باعث ارتقای کیفی معماری مسجد می‏شود؛ بلکه عبادت در آن اهمیت خاصی دارد. این غفلت باعث شده است که به مرور زمان فضای باز در مساجد کمرنگ و حتی حذف گردد. در این زمینه بررسی شواهد میدانی، ضرورت مسئله را روشن ساخت و منابع کتابخانه‎ای توجه به آن را تکمیل نمود. در همین راستا به شیوه‎ی ترکیبی، اهمیت و اصالت فضای باز مورد بررسی قرار گرفت و از روش تفسیری-تاریخی برای بیان حضور فضای باز در مسجد و عبادت در آن، استفاده شد و روش تحلیل محتوا در باب محتوای بیان شده در متون مراجع اسلامی شامل قرآن کریم، احادیث و سیره‎ی پیامبر (ص) و بررسی و ارزیابی آن ها به کار برده شد. به همین منظور معماری مساجد اصیلِ برخی مراکز قلمرو اسلام در دوره‎هایی از آغاز تاریخ اسلام تا قرن دهم هجری و همچنین، مساجدِ با فضای بسته مورد ارزیابی قرار گرفت. سپس مسجد النبی و شیوه‎ی برخورد پیامبر اسلام (ص) در باب معماری آن مورد مداقه قرار گرفته و معماری مسجدالحرام نیز تحلیل شد. لازم به ذکر است در این مقاله، توجه به منابع مورد وثوق اسلام در حوزه‎ی معماری مسجد مورد تأکید می‎باشد؛ هر چند از بررسی دیگر منابع نیز غفلت نشد. با جمع‎بندی ادله جمع‎آوری شده می‎توان گفت علاوه بر اینکه فضای باز در مسجد به عنوان بخش یا عضوی اساسی از کالبد آن معرفی می‎گردد؛ بلکه فراتر از آن، فضای باز در مسجد دارای اصالت، اهمیت و اولویت است به نوعی که نشانگر برتری نسبی فضای باز نسبت به فضای بسته در مسجد است و در باب کارکرد آن نیز می‎توان گفت عبادت، جنبه‎ی فراموش شده و کاربرد بنیادین حیاط در مسجد است.