نورالدین حضرتی، ساحل دژپسند،
دوره 10، شماره 1 - ( 1-1401 )
چکیده
برای پوشاندن سطوح توسط اشکال هندسی، از دو شیوه تناوبی یا شبهتناوبی استفاده میشود. در روش تناوبی واحد تکرار بر مبنای تقارن انتقالی است؛ اما روش شبهتناوبی فاقد تقارن انتقالی و بسیار پیچیدهتر از روش تناوبی است. نظم شبهتناوبی از جمله انتظام‌های خُرد‌مقیاس موجود در مواد طبیعی نیز هست. شبه‌بلورها -مواد دارای این نظم که در اواخر قرن بیستم به وجود آنها پی برده شد- تقارنی خاص از خود بروز می‌دهند و قواعد بلورنگاری متعارف را که بر مبنای تقارن انتقالی است؛ نقض می‌کنند. تحقیقات اخیر در این زمینه نشان می‌دهند که معماران ایرانی از قدیم با نظم شبهتناوبی آشنایی داشتهاند. استفاده از این نظم تاکنون در تزئینات سه بنای تاریخی ایران به اثبات رسیده است که قدیمی‌ترین آنها گنبد کبود مراغه و مربوط به اواخر قرن ششم هجری (اواخر عهد سلجوقی (سلجوقیان عراق)) میباشد. سوال اصلی تحقیق این است که آیا بنای دیگر (قدیمیتر)ی در ایران وجود دارد که دارای تزئیناتی با نظم شبهتناوبی باشد؟ این مقاله با این فرضیه که معماران ایرانی حداقل از اوایل دوره سلجوقی سابقه آشنایی با این نظم خاص هندسی را داشتهاند؛ هدف اصلی خود را در بررسی تزئینات گرهچینی گنبدخانه تاجالملک (481ه.ق) -که از بناهای مهم این عصر است- قرار داده است. روش تحقیق این مقاله بر مبنای روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و استدلال منطقی میباشد؛ که بر طبق آن، شبکه زیرساختی هندسی در تزئینات گرهچینی بناهای مطالعه شده قبلی مورد مقایسه قرار گرفته و مبنایی جهت دستیابی به نتایج جدید در این تحقیق شدهاند. با مقایسه نظم موجود در نقوش گنبدخانه تاجالملک با ساختار شبه‌بلورها، مشخص شد که حداقل یکی از گره‌چینی‌های داخلی آن دارای چینشی با نظم شبهتناوبی (از نوع تقارن دورانی درجه هفت) میباشد. بدین ترتیب، این قدیمی‌ترین نمونه معماری از هنر هندسه دارای نظم شبهتناوبی در ایران میباشد که تاکنون شناسایی و معرفی شده است و قدمت استفاده از نظم شبهتناوبی در معماری ایرانی به اواخر قرن پنجم هجری انتقال می‌یابد.
