مجله پژوهش های معماری اسلامی

معماری بومی محصول تعامل ساکنان بومی با طبیعت در گستره‌ی جغرافیایی است که به دستاورهای منحصر به فردی در تأمین نیازهای فیزیکی، روانی و ذهنی انسان‌ها منجرگردیده‌است. معماری بومی بندربوشهر نیز راهکارهای شایان توجهی در انطباق با ویژگی‌های خرداکوسیستم منطقه در پیوندهای فرهنگی چندلایه‌ی آن خطه ارائه نموده‌است که خوانش آن‌ها می‌تواند به ارائه‌ی ایده‌هایی جهت کاربست در معماری امروز بینجامد. یکی از این راهکارها چگونگی تأمین محرمیت در اقلیم گرم و مرطوب این بندر بوده است که تأمین آن در برخی فضاهای معماری امروز به ویژه مدارس دخترانه حائز اهمیت است. محرم‌سازی مدارس دخترانه به معنای ایجاد شرایطی است که دانش‌آموزان دختر بتوانند با آزادی بیشتری در مدرسه حضور داشته‌باشند. هدف مقاله‌ی حاضر زمینه‌سازی برای چگونگی محرم‌سازی مدارس در بندربوشهر با نظر به ضرورت‌های چهارگانه‌ی روانشناسانه، فرهنگی، مذهبی و آموزشی محرمیت مدارس می‌باشد. از این‌رو، این پرسش را طرح می‌سازد که محرمیت چگونه در معماری بومی بندربوشهر متجلی گردیده‌است؟ راهبرد اصلی برای پاسخگویی به این پرسش، راهبرد کیفی است و برای شکل‌دهی به چارچوب پژوهش رویکرد نظریه‌ی زمینه‌ای مورد استفاده قرار گرفته‌است؛ در جمع‌آوری اطلاعات از روش کتابخانه‌ای و مشاهده‌ی میدانی بهره برده‌شده و در تحلیل اطلاعات منتج از مطالعات از تحلیل کیفی بهره گرفته شده‌است. دستاوردهای این مقاله نشان می‌دهد که محرمیت در معماری بومی بندربوشهر در سه مقیاس خرد، میانی و کلان تأمین گردیده‌است: ایجاد محرمیت در مقیاس خرد به مجموعه‌ عناصر و ترکیبات حجمی برمی‌گردد که در بعد حجم داخلی وخارجی متجلی گردیده‌است؛ محرمیت در مقیاس میانی، در گونه‌شناسی چیدمان پلانی بر اساس درون‌گرایی و برون‌گرایی قابل واکاوی است؛ مکان‌یابی بنا در محدوده‌ی شهر تاریخی، محرمیت در مقیاس کلان را تأمین می‌نموده‌است. دستاوردهای حاصل از این مقاله می‌تواند زمینه‌ای را برای ارائه راهکارها و کاربست آن در معماری مدارس دخترانه این شهر فراهم آورد.

یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد معماری بومی بندر بوشهر، وجود عنصری به نام شناشیر است که ضمن تأمین محرمیت، الگوی معماری درون‌گرا-برون‌گرای بندر بوشهر را میسر ساخته است. این پژوهش به هدف گونه‌شناسی این عنصر از روش تحقیق کیفی و راهبرد نمونه موردی بهره برده است تا دریابد گونه‌های اصلی شناشیر در معماری بندر بوشهر از نظر شکلی و عملکردی کدامند؟ در این میان کدام گونه غالب است؟ و عوامل مؤثر در مکان‌یابی شناشیر چیست؟ به این منظور در ابتدا پیشینه تاریخی شناشیر به عنوان عنصری وارداتی و سپس کارکردها و اجزای اصلی شناشیر با استفاده از منابع کتابخانه­ای مورد بررسی قرار گرفت. در نقشه طرح تفصیلی ویژه بافت قدیم بوشهر، 1013 بنا درون حصار تاریخی مشخص شده است. مبتنی بر این نقشه مطالعات میدانی آغاز شد و تک تک بناهای مشخص شده در این نقشه بازدید و عکسبرداری گردید. بر اساس مطالعات میدانی انجام شده، از 1013 بنا تعداد 565 بنا تخریب شده و بناهای جدید با پلان‌هایی متفاوت با پلان‌های تاریخی به جای آن‌ها ساخته شده است؛ همچنین، تعداد 86 بنا مخروبه بوده و قابل برداشت نبود. به این ترتیب تعداد 362 بنای تاریخی باقیمانده در مرحله دوم مورد بررسی دقیق‌تر قرار گرفت که از آن میان تعداد 29 بنا دارای شناشیر شناخته شد. نتایج تحقیقات میدانی در این مقاله نشان می‌دهد که مبتنی بر محل استقرار شناشیر در بنا دو گونه اصلی شناشیر بیرونی و شناشیر داخلی قابل تشخیص است که مبتنی بر میزان محصوریت به دو دسته نیمه‌باز و بسته تقسیم ‌می‌گردند. شناشیر بسته فقط در نمای بیرونی و آن هم به تعداد بسیار محدود به کار رفته است. شناشیر بیرونی بر اساس شکل به دو دسته اصلی خطی و دو جهته ( ال شکل) قابل تقسیم است که گونه دوم می‌تواند دارای زاویه نود درجه یا بیشتر یا تقاطع منحنی باشد. شناشیرهای داخلی نیز به چهار دسته اصلی قابل تقسیم هستند: یک جهته (خطی)، دو جهته ( ال شکل)، سه جهته (یو شکل)، و چهارجهته. مبتنی بر محل استقرار شناشیر در درون یا بیرون بنا تفاوت‌هایی در کارکردها و اجزای آن‌ها وجود دارد. دستاوردهای این مقاله نشان می‌دهد که گونه غالب شناشیر بیرونی از نوع نیمه‌باز یک جهته (خطی) و گونه غالب شناشیر داخلی احتمالاً سه‌جهته می‌باشد. از بررسی موقعیت مکانی شناشیرهای بیرونی این نتیجه حاصل می‌گردد که همجواری با ساحل دریا و یا یک گشایش فضایی در فضای شهری مانند میدان و میدانچه، نقش مهمی در محل استقرار شناشیر دارد.