ابوالفضل قربانی، سید عبدالهادی دانشپور،
دوره 7، شماره 4 - ( 12-1398 )
چکیده
سازه‌های قوسی‌شکل به‌ویژه تاق‌ها، به‌عنوان یکی از پرکاربردترین عناصر سازه‌ای در معماری سنتی، از اهمیت ویژه‌ای در منظر سکونتگاه‌های تاریخی برخوردارند. این در حالی است که بیشتر پژوهش‌های انجام‌شده در این حوزه به مباحث تاریخی و فنی اختصاص‌یافته و کارکردهای بصری این عنصر در ورای نقش سازه‌ای آن پنهان مانده است. غفلت از کارکرد فراسازه‌ای عناصر تاقی، سبب گردیده تا با ابداع شیوه‌های نوین ساخت و از دست رفتن نقش سازه‌ای این احجام، کارکردهای بصری این عناصر در منظر شهری، علی‌رغم نقش بارز هویتی به فراموشی سپرده شود. در این نوشتار تلاش می‌شود با دریافت و تبیین نحوه‌ی کارکرد سازه‌های تاقی در ساماندهی منظر میدان‌های شهری طراحی‌شده‌ی تاریخی، راهکارهایی متناسب با نیازهای معاصر برای طراحی و ساماندهی میدان‌ها ارائه شود. روند این پژوهش با مطالعات کتابخانه‌ای شروع گردید؛ و با برداشت نمونه‌ها از طریق مطالعات میدانی ادامه یافت. در این راستا ابتدا میادین هشت‌گانه‌ی موردمطالعه بر اساس نوع کارکرد سازه‌های تاقی در جداره‌ی آن‌ها به سه گونه‌ی دارای «رواق»، «حجره و حجره تاق‌نما» و «تاق‌نما» تقسیم شدند. سپس نقش این عناصر در پوشش جداره‌ها در دو راستای عمودی و افقی و در دو مقیاس خرد و کلان، بررسی و تحلیل شد. در مقیاس خرد نحوه‌ی ایجاد ریتم، اتصال جداره‌ها به ابنیه‌ی پیرامونی و سردرب میدان و اتصال جداره‌ها با یکدیگر در بدنه‌ی میدان‌ها بررسی گردید. نتایج تحقیق مبین بهره‌گیری از سه شیوه‌ی مبتنی بر «تاق کامل»، «ابنیه و ورودی‌ها» و «ترکیب تاق کامل با نیم‌تاق» جهت ایجاد ریتم در جداره‌ها است. بهره‌گیری از «ترکیب تاق کامل با نیم‌تاق» در جداره‌ی میادین، علاوه بر ایجاد ریتم، برای اتصال جداره‌ی میدان به ابنیه‌ی پیرامون نیز استفاده‌شده است. تحلیل‌های صورت گرفته همچنین چهار شیوه‌ی به‌کاررفته در پیوند جداره‌های میدان‌ها با یکدیگر شامل «تاق کامل»، «نیم‌تاق»، «مورب با زاویه 45 درجه» و «بدون ارتباط» را آشکار می‌کند. در ادامه نحوه‌ی استقرار دو اشکوب میدان بر روی یکدیگر در راستای عمودی، موردمطالعه قرار گرفت. در اینجا با بررسی ساختار کلی طبقه‌ی فوقانی به ریشه‌یابی ایجاد راهروی بیرونی در طبقه‌ی اول میدان‌ها به‌عنوان عرصه‌ای برای دسترسی و نظاره‌ی میانه‌ی میدان پرداخته‌شده است. سپس با بررسی نقش عناصر تاقی در مقیاس کلیت میدان، الگویی سه‌گانه از نحوه‌ی ترکیب این عناصر در جداره‌ها شامل «خلق محصوریت»، «زمینه‌سازی جهت تأکید بصری» و «تأکید بصری» احصا و به‌عنوان نتیجه‌ی دیگر این پژوهش ارائه گردید. درنهایت با توجه به اینکه تزیینات یکی از شاخصه‌های مهم معماری ایرانی-اسلامی است؛ شیوه‌های مختلف تزئین شامل «آجرکاری»، «کاربندی»، «کاشی‌کاری»، «نقاشی دیواری» و «ستون» و محل کاربست آن‌ها بر سطح سازه‌های تاقی احصا؛ و جهت تبیین پیشینه‌ای محکم جهت بهسازی و طراحی‌های معاصر به‌عنوان رهیافت دیگری از این پژوهش معرفی شد.
